Het klimaat is wat je noemt “hot” en dat is in elke betekenis van het woord licht uitgedrukt. De aarde warmt in hoog tempo op en het jongste IPCC-rapport laat heel duidelijk weten dat de mens daarvoor verantwoordelijk is. Smeltende ijskappen, brandende bossen, droogte, overstromingen, het komt steeds vaker en heftiger voor. Dat is al geen dreigende toekomst meer, het is het nieuwe normaal. We ervaren het nu al elke dag en de komende jaren zal dat alleen maar erger worden. En als het klimaat verandert dan veranderen de leefomstandigheden ook. Niet alleen voor de mens, maar voor alles wat leeft. Zo loopt in het kielzog van klimaatverandering ook de biodiversiteit groot gevaar meegesleurd te worden. De combinatie van die twee is zeer bedreigend. Voor al het leven en dus ook voor ons. Klimaatverandering is misschien de grootste uitdaging waar de mensheid zich ooit voor gesteld zag of zal zien.

Diepe geschiedenis

Dit roept de vraag op hoe dat zo heeft kunnen komen. Het IPCC-rapport en de nieuwsberichten gaan meestal niet verder terug dan ongeveer het jaar 1750. Dat is een jaar waarvan je zou kunnen zeggen dat toen de industriële revolutie begon. Het is zeker waar dat vanaf ongeveer dat jaar de CO₂-uitstoot door de mensheid snel is gestegen door het steeds massaler verbranden van fossiele brandstoffen. Eerst vooral steenkool en later ook olie en gas. Vooral na de tweede wereldoorlog is het echt uit de hand gelopen, zeker in combinatie met de sterke groei van de wereldbevolking. Toch is het goed nog wat verder terug te blikken. Dan komen we terecht bij het begin van onze bijzondere materiële cultuur, want zo worden de technische vaardigheden van dieren in de biologie in algemene zin genoemd. Wat bracht het ons indertijd en is dat nog steeds zo of is dat veranderd?

De steentijd

Onze bijzondere materiële cultuur begint rond 3,3 miljoen jaar geleden. Onze voorouders bewerkten toen in het oosten van Afrika voor het eerst ruwe stenen tot werktuigen. Het waren simpele dingen, eigenlijk niet veel meer dan stukgeslagen stenen met scherpe randen die als snijwerktuig dienden. Hoe simpel ook, we betraden daarmee het stenen tijdperk. De chimpansee, onze biologisch meest naaste verwant, heeft dat voor zover we weten nooit gedaan. Chimpansees houden er een zeer complexe materiële cultuur op na en gebruiken wel degelijk stenen als werktuig. Maar ze bewerken de stenen niet en zijn daardoor de drempel van het stenen tijdperk niet overgestoken. Het vervaardigen van stenen werktuigen was een heel belangrijke stap in onze evolutionaire geschiedenis. Want ook toen veranderde het klimaat, uiteraard door uitsluitend natuurlijke oorzaken. Onze met stenen snijdende voorouders leerden daarmee leven en als ze dat niet hadden gedaan waren ze vrijwel zeker uitgestorven. Wat gebeurde er?

Afkoeling en droogte

Tussen 3 en 2 miljoen jaar geleden werd het klimaat wereldwijd in tegenstelling tot nu koeler en droger. Dat bracht in het noordelijke streken de bekende ijstijden met zich mee en in het zuidelijke regionen, zoals Oost-Afrika, het verdwijnen van tropisch regenwoud. Daarvoor in de plaats kwam de savanne, een boomarme en grasrijke omgeving met een hele stoet grote grasetende zoogdieren en een vele roofdieren die het op de grazers hadden gemunt. Voor onze voorouders was dat zeer problematisch. Mensen zijn namelijk van oorsprong oerwoud bewonende vruchteneters. Op de savanne is dat moeilijk vol te houden. Vooral in het droge seizoen zijn vruchten en sappige bladeren schaars. Onze voorouders waren echter toevallig precies op tijd het stenen tijdperk binnengetreden. Met behulp van stenen werktuigen konden ze het droge seizoen overleven door vlees te gaan eten. Waarschijnlijk vooral vlees van door de droogte gestorven grote zoogdieren, van heroïsche jachtpartijen was beslist geen sprake. Vlees aten onze voorouders voorheen waarschijnlijk ook al een beetje. Het maakte alleen slechts een zeer klein deel uit van het menu en vele populaties zullen het zelfs nooit gegeten hebben. Dat is niet voor niets. Vlees in rauwe vorm kunnen we vrijwel niet verwerken. We krijgen het met onze blote handen en tanden niet los van het karkas en kunnen het niet met onze kiezen fijnmalen. Die zijn daarvoor totaal ongeschikt, ze zijn gespecialiseerd op fruit. Probeer maar eens te kauwen op een rauwe biefstuk. Dat krijg je niet weg. Stenen werktuigen losten dit probleem op. Vlees kan er mee losgesneden en kleingemaakt worden en het kan mals worden geplet. Later in onze evolutie, vermoedelijk rond of betrekkelijk kort na 2 miljoen jaar geleden, zijn we vlees mogelijk al op vuur gaan bereiden. Deze eenvoudige techniek sleepte ons door de droogte heen en als later de regens weer kwamen werd het menu weer aangevuld met onze traditionele bronnen: vruchten, bladeren en noten.

Techniek als kracht

Zonder deze techniek, hoe simpel ook, hadden onze voorouders de overgang naar de savanne vrijwel zeker niet overleefd en waren wij er nu niet geweest. Het is dus beslist niet overdreven om te stellen dat techniek de reddingsboei van ons bestaan is geweest. Dat gaat onafgebroken door tot op de dag van vandaag. Heel langzaam werd onze techniek steeds ingewikkelder en vanaf het moment dat onze voorouders doelgericht hulpgereedschap gingen vervaardigen ging het snel. Dat begon pas rond 200 duizend jaar geleden met het maken van kleding. Samen met vuur en eenvoudige hutten konden onze vachtloze voorouders hun leefgebied uitbreiden naar minder warme streken en door de voedselbereiding konden ze overal hun kostje bij elkaar scharrelen. Met de komst van de landbouw ongeveer 12 duizend jaar geleden verzetten we onze bakens opnieuw en de industriële revolutie deed daar nog een flinke schep bovenop. Steeds gebeurde in de kern hetzelfde. Nieuwe techniek maakte ons enerzijds elke keer weer onafhankelijker van de natuur, maar anderzijds ook steeds afhankelijker van techniek. Probeer je maar eens wereld zonder techniek voor te stellen. Het zou binnen de kortste keren afgelopen zijn met de mensheid zoals we die nu kennen. We zouden massaal omkomen van de honger en de dorst, sterven door de kou en een gemakkelijke prooi zijn voor roofdieren die weer snel in aantal toe zouden nemen. Ons moderne leven wordt nagenoeg volledig door techniek mogelijk gemaakt en bepaald.

Onze kracht is onze zwakte

In onze tijd zien we dat onze kracht steeds meer en donkerder schaduwkanten laat zien. We zijn technisch zo allemachtig hoogbegaafd dat er geen grenzen aan ons kunnen lijken te zijn. We kunnen alles wat we willen. Auto’s, vliegtuigen, raketten, deeltjesversnellers, computers, robots, internet, de mogelijkheden zijn eindeloos en we proberen alles wat mogelijk lijkt. Kernsplitsing bijvoorbeeld. Het was denkbaar en dus deden we het. Dat ging gelukkig vaak goed, maar o wat ging het soms ook hopeloos mis. Bommen op Nagasaki en Hiroshima, talloze verwoestende kernproeven, vele bijna-ongelukken zoals in Harrisburg en enkele rampen zoals in Tsjernobyl en Fukushima. Het is als dansen op de rand van de vulkaan. We splitsen atoomkernen het omdat het kan en enkelen er rijk van worden. Klimaatverandering is erger. Het is geen vulkaan maar een zelfgemaakte berg gortdroog buskruit en we spelen op de top met vuur. Dat doen we om dezelfde redenen, het kan en sommigen worden er rijk van. Maar de rekening is hoog, torenhoog en mogelijk volstrekt onbetaalbaar. In letterlijke én in overdrachtelijk zin.

De tovenaarsleerling

Mijn grootste vrees is dat we te laat en te weinig doen. Dat zie je nu overal in de wereld en met name ook in Nederland. Mensen die er wat aan willen doen worden hier te lande door menig politicus uitgemaakt voor klimaatdrammers. Het zou een linkse hobby zijn. Wat een onzin. Een leefbare planeet voor alles wat leeft is gewoon verstandig. Wie wil of kan er nu leven in verwoest land waarin elke dag gevochten moet worden om de laatste rijstkorrel? Of aardappel natuurlijk in ons geval. Als we niet snel genoeg adequaat reageren zal het klimaat ons bij de strot gaan grijpen. En dan wordt het spannend, want op dat moment zal de mens de verleiding waarschijnlijk niet kunnen weerstaan om zijn oude kracht in te zetten. We zullen in uiterste nood onze toevlucht gaan nemen tot techniek in de vorm van geo-enginering. We zullen mogelijk grootschalig in gaan grijpen in de natuurlijke systemen van de aarde. We zouden enorme hoeveelheden zwavel kunnen injecteren in de atmosfeer om zonnestraling tegen te houden. Of de oceanen met ijzer bemesten om de groei van CO_2-bindend plankton te stimuleren. Of massaal olivijn uitstrooien over land waardoor CO₂ gebonden wordt. Dit soort oplossingen worden nu als onverantwoord gezien en de wetenschap wil er liever geen proeven mee doen. Dat is hoopvol. Maar als het water ons door nalatige politici over de lippen klotst, zijn het waarschijnlijk dezelfde politici die hier een sterk voorstander van zullen zijn. Vooral als ze er een grijpstuiver mee kunnen verdienen. Het is mijn grootste nachtmerrie. Ik hoop dat we die tovenaarsleerling niet willen zijn.

Klimaat en evolutie

In deze blog heb ik onze evolutionaire geschiedenis gebruikt om ons een spiegel voor te houden. In heel kort bestek is nagegaan waardoor en wanneer techniek onmisbaar voor ons is geworden. Die lijn is met reuzensprongen doorgetrokken naar het heden. Zo kunnen we zien dat we wel slimmer en handiger zijn geworden in de loop van enkele miljoenen jaren, maar toch niet wezenlijk zijn veranderd. Al 3,3 miljoen jaar lang is er een constante trend naar minder afhankelijkheid van de natuur en een grotere afhankelijkheid van techniek, twee communicerende vaten in onze relatie met de biologische buitenwereld. We zijn er in de arena van het leven extreem succesvol mee geworden. Bijna 8 miljard mensen zijn er nu en die streven allemaal naar een zekere mate van welzijn en welvaart. Het klimaat en de biodiversiteit tonen ons dat de grenzen niet eindeloos kunnen worden opgerekt. Als we te ver gaan zal de prijs oplopen tot onbetaalbare hoogte.

Hoe vinden we de uitweg?

Kunnen we de deurwaarder nog voorblijven? Misschien wel, maar het zal heel moeilijk zijn. Opmerkelijk genoeg is het ook voor dat probleem belangrijk onze werkelijke geschiedenis te kennen zoals die in 400.000 GENERATIES is opgetekend. Die kennis kan ons helpen over onze biologische schaduw heen te springen. Dat is wonderlijk, want de evolutie van de mens lijkt op het eerste gezicht weinig met klimaatverandering te maken te hebben. Niets is minder waar. Onze evolutionaire geschiedenis vertelt ons wie we ten diepste zijn en welke weg we hebben afgelegd naar het heden. Alleen als we onszelf goed begrijpen zijn we in staat handvatten te vinden die ons helpen omgaan met de immense problemen die we over onszelf hebben afgeroepen. Daarover heb ik het de volgende keer.

Reageren

Heb je vragen of opmerkingen? Stel ze via het contactformulier op de website. Elke vraag of opmerking is welkom en je krijgt altijd antwoord. Benieuwd naar andere blogs? Bekijk de blogpagina en lees ze allemaal. 

Bestel 400.000 GENERATIES eenvoudig via de knop hieronder. Voor slechts €17,50 heb je het de volgende dag in huis.

400.000 GENERATIES. Het verhaal van ons allemaal.