Klein, oud en veronachtzaamd, maar voor de evolutie van de mens o zo belangrijk

In de vorige blog stipte ik het al aan, het oudste fossiel dat van onze voorouders gevonden is.

Je leest er zelden iets over en ook in documentaires die over onze evolutie gemaakt worden hoor of zie je er nooit iets van. Zoals in de uitzending van de VPRO eind oktober 2020 in de serie Grote Vragen. Het was een mooi programma over de evolutie van de mens. De bekende paleontoloog Fred Spoor werd daar gevolgd. Allerlei fossielen kwamen langs, maar onze oudste voorouder bleef buiten beeld. Ik verbaas me er elke keer weer over. Hoe is het mogelijk dat dit fossiel nooit aandacht krijgt. Dat moet veranderen en daarom zet ik Sahelanthropus tchadensis nu, net als in mijn boek, vol in het licht.

Het oudste fossiel van onze voorouders

Het beestje moet een naam hebben en daar beginnen we dus mee. Het fossiel heet Sahelanthropus tchadensis. Een lastige naam, maar zo gaat dat nu eenmaal in de biologie. Altijd cursief, in het Latijn en tweeledig. Het eerste deel moet met een hoofdletter geschreven worden en duidt het geslacht of genus aan. Het tweede deel betreft de soort binnen dat geslacht en wordt altijd met een kleine letter geschreven. Als je de naam vertaalt wordt de naam toegankelijker, de Sahelmens (anthropus is Grieks voor mens) uit Tsjaad. Er zijn drie dingen die dit fossiel buitengewoon bijzonder maken.

Allereerst de ouderdom van ongeveer 7 miljoen jaar. Voor een fossiel in de menselijke tak is dat heel oud. Het is het oudste dat ooit van ons gevonden is en het is zeer waarschijnlijk dat dit record nooit zal worden verbeterd. Ten tweede de vindplaats in Tsjaad. Dat ligt absoluut niet in Oost-Afrika, de regio waarvan altijd wordt gezegd dat onze wieg er heeft gestaan, maar in het noorden, vlak onder wat wij nu de Saharawoestijn noemen. Die woestijn was er 7 miljoen jaar geleden nog niet. Het gebied was in die dagen volledig bedekt met bos, klimaatreconstructies hebben dat aangetoond. Als derde en laatste heeft de fossiele schedel een eigenschap die het onmiskenbaar menselijk maakt. Het gaat om het achterhoofdsgat of het foramen magnum, de plaats in de schedel waar de nek en het achterhoofd samenkomen. Bij Afrikaanse mensapen, zoals de chimpansee, is dit gat meer naar de achterzijde van de schedel geplaatst, een gevolg van de voortbeweging met vier ledematen. Om dan goed vooruit te kunnen kijken moet het hoofd naar voren gehouden worden, een positie die de mens bereikt als hij het hoofd ten hemel wendt. Bij de mens is het achterhoofdsgat vanwege het rechtop lopen dan ook gekanteld en helemaal aan de onderzijde terecht gekomen. De positie bij Sahelanthropus tchadensis zit precies tussen de mens en de chimpansee in. Kijk maar.

Dit duidt erop dat de voormalige eigenaar zich al veel op de grond rechtop heeft voorbewogen en tevens nog uitstekend in bomen kon klimmen. Dat wijst onmiskenbaar op een menselijke voorouder, want bij geen enkele andere Afrikaanse mensaap is sprake van verschuiving van het achterhoofdsgat. De eigenschap is zoals dat zo mooi heet een discriminerende eigenschap, het sluit andere opties uit.

We kunnen nu niet anders dan concluderen dat onze oudste voorouder al 7 miljoen jaar geleden in de bossen van Noord-Afrika rechtop gelopen hebben. Dit verwijst alle theorieën dat de mens op de savanne rechtop is gaan lopen naar de prullenbak. Er is in de wetenschap consensus over zowel de ouderdom, de vindplaats als deze eigenschap van het fossiel. Toch trekt niemand volmondig die laatste conclusie. Dat is vreemd en jammer tegelijk. Het verhindert namelijk het zoeken naar een verklaring voor het kennelijke feit dat onze voorouders in het bos rechtop zijn gaan lopen. Dat lijkt tegen alle logica in te druisen. Vrijwel alle apen zijn niet voor niets voortreffelijke en spreekwoordelijke klauteraars, ze vinden in de bomen hun voedsel en veiligheid. Waarom zou een aap dan in het bos op de grond gaan lopen? Hoe vreemd het ook lijkt en hoe moeilijk het ook is om te verklaren, vanwege dit fossiel is het een feit waar we niet om heen kunnen. We zullen het er mee moeten doen.

In 400.000 GENERATIES wordt helder en duidelijk verklaard hoe dat zit. En in dit specifieke geval zat Darwin er voor een keer volledig naast. Hij stelde in The Descent of Man voor dat de mens rechtop ging lopen om zijn handen vrij te maken voor het maken en gebruiken van werktuigen. In 400.000 GENERATIES zul je lezen dat het precies andersom moet zijn geweest. De mens ging rechtop lopen omdat hij zijn handen vol had. Enkele miljoenen jaren later kon hij vanuit die positie inderdaad werktuigen maken en gebruiken, maar dat was een gevolg en geen oorzaak.

Waaraan de mens dan zijn handen vol had? Het antwoord dat 400.000 GENERATIES biedt ligt eigenlijk heel erg voor de hand, maar daarvoor moet je de mens wel bezien als een gewone primaat.  Dat is minder makkelijk dan het lijkt. Ons moderne zelfbeeld zit dan gemakkelijk in de weg en daar moet je heel bewust afstand van nemen. Het is dan nodig het denken te kantelen, maar als dat eenmaal is gebeurd vallen heel veel dingen op hun plaats. Dat was ook hier het geval. De verklaring voor het rechtop lopen zette de deur open voor de oplossing van tal van andere raadselen die de evolutie van de mens al 160 jaar plagen, zoals onder meer ons naakte vel. Het verbaast me nog elke dag wat zich achter die deur al die tijd heeft schuilgehouden. Het levert ook nieuwe vragen op die nooit eerder werden gesteld. Zoals deze. Als de mens in de bossen van Noord-Afrika is ontstaan, waardoor kwam hij dan later als enige mensaap in de Oost-Afrikaanse savanne terecht?

Zoals je ziet is Sahelanthropus tchadensis is een fossiel waarvan het belang eigenlijk nauwelijks kan worden overschat. Misschien is het wel het belangrijkste fossiel dat ooit van onze voorouders is gevonden. Het kan verkeren.

Wil je meer informatie of heb je een vraag?

Wil je meer informatie of heb je een vraag over Sahelanthropus tchadensis? Stel ze via het contactformulier op de website. Elke vraag is welkom en je krijgt altijd antwoord. Benieuwd naar andere blogs? Bekijk de blogpagina en lees ze allemaal. 

Bestel 400.000 GENERATIES eenvoudig via de knop hieronder. Voor slechts €17,50 heb je het de volgende dag in huis. Geen geld voor het verhaal van ons allemaal!